Het Holtgräve-orgel

Aan de westkant van het schip, boven de ingang vanuit de toren, staat het monumentale orgel van de Grote Kerk van Dalfsen. Dit instrument uit 1844, is gebouwd door de in Deventer gevestigde orgelmaker Johann Heinrich Holtgräve.

[Het Holtgräve-orgel in Dalfsen; foto Gerrit Hoving]

1844, Bouw en oorspronkelijke locatie

Het orgel is oorspronkelijk gebouwd als één-manualig instrument met aangehangen pedaal voor de destijds net voltooide Waterstaatskerk in Hengelo (Ov.). Volgens het contract kreeg het tien registers. Daarbij werden gedeeltelijk pijpen uit een ouder orgel hergebruikt. Het instrument zoals dat in 1844 gestalte kreeg, is ook vandaag de dag nog grotendeels aanwezig, zij het met latere uitbreidingen.

1877, Werkzaamheden door H.G. Holtgräve

In 1877 werkt Hermannus Gerhardus Holtgräve, de zoon van de oorspronkelijke bouwer aan het orgel. Bij deze werkzaamheden verving hij o.a. een gedeelte van de pijpen die zijn vader al had hergebruikt. Mogelijk heeft hij ook het orgel binnen de kerk verplaatst.

1893, Uitbreiding door Fa. Bakker & Timmenga

In 1893 werd het orgel in Hengelo uitgebreid door de Firma Bakker & Timmenga uit Leeuwarden. Het front werd allereerst verbreed met het aanbouwen van de twee buitenste vlakke velden met pijpen. Vermoedelijk werd ook de onderbouw gewijzigd, d.w.z. verhoogd. De gehele kas achter het front werd vernieuwd en kreeg veel meer diepte dan voorheen. Hiermee ontstond er ruimte voor twee extra windladen en extra pijpen, bestemd voor een tweede klavier en zelfstandig pedaal. Het aantal registers kwam hiermee op negentien en werd daarmee bijna verdubbeld!!

[Situatie na 1893 in Hengelo]

1930, Overplaatsing naar Dalfsen

Even voor 1930 werd er in Hengelo besloten dat men een nog groter orgel wilde. Het bestaande orgel nog een keer uitbreiden bleek niet bij de opties te zitten. Daarom werd het te koop aangeboden en gekocht door de Dalfsenaren.

Het voormalige Scheuer-orgel van Dalfsen

Tot 1930 had de Grote Kerk van Dalfsen ook al een orgel, dit stamde uit 1808 en had maar een heel bescheiden omvang. Het was gebouwd door de destijds in Coevorden gevestigde orgelmaker Johann Christoph Scheuer. Een deel van de kas van dit instrument is nog zichtbaar achter de kas van het Holtgräve-orgel. Dit is goed te zien vanaf het koor. Het front is groter dan het huidige orgel en steekt boven het Holtgräve-orgel uit. Echter is het zichtbare gedeelte bedoeld als schijnfront. Het daadwerkelijke orgel stond daaronder en was veel kleiner. Het bovenste gedeelte diende slechts voor de sier en om het geheel groter te doen lijken dan de werkelijkheid. De pijpen van dit front zijn dan ook niet echt. Het zijn beschilderde houten half-kolommen.

[Scheuer-front uit 1808, gedeeltelijk schuilgaande achter het Holtgräve-orgel; foto Gerrit Hoving]

Op het Scheuer-orgel stonden in totaal vijf beelden en een klok. De klok en twee beelden staan nog steeds op het schijnfront. De overige beelden stonden op onderste front. Bij de plaatsing van het Holtgräve-orgel verdween het Scheuer orgel, en het daarbij horende frontgedeelte. De drie beelden werden opgesteld op een kast in de Noorderzijbeuk van de kerk. Na de restauratie van de kerk in de jaren vijftig, waren deze beelden verdwenen. Pas in 2008 werden ze bij de herinrichting van de kerk teruggevonden in een van de grafkelders in de kerk. Ook nu staan de beelden nog in de grafkelder, maar zijn ze doormiddel van licht en spiegels weer zichtbaar gemaakt voor bezoekers.

1930, De plaatsing van het Holtgräve-orgel in Dalfsen

Na verwijdering van het Scheuer orgel in 1930, werd het orgelbalkon vergroot. Hierbij werd de oude balustrade opnieuw gebruikt. Ook de pilaren die het vorige orgel ondersteunden, werden opnieuw gebruikt en later aangevuld met nog twee extra loze pilaren.

[Situatie in Dalfsen na 1930; ansichtkaart kantoorboekhandel J.Cambier 1942]

1966 & 1978, Verbouw door Fa. Hendriksen & Reitsma

In 1966 werd het orgel gerestaureerd en omgebouwd door de Firma Hendriksen & Reitsma uit Nunspeet. De dispositie werd hierbij grondig gewijzigd. Het aantal pedaalregisters werd met twee uitgebreid. In 1978 werd er aan de mixtuur een extra rij pijpen toegevoegd.

[Situatie na 1967; foto met toestemming overgenomen van de website Hendriksen & Reitsma orgelbouw]

2014, Voorbereiding voor een grondige rehabilitatie/restauratie van het orgel

Anno 2014 is het 47 jaar geleden dat het orgel voor het laatst helemaal is aangepakt. Wel heeft het in die periode regulier onderhoud zoals stembeurten gehad. Op dit moment is er echter meer nodig, gezien de huidige toestand van het orgel. Een algeheel technisch herstel en een gedeeltelijke muzikale rehabilitatie zijn onvermijdelijk c.q. noodzakelijk. Een opsomming van de werkzaamheden is:

-          Een grondige schoonmaak van het binnenwerk, dit is ernstig vervuild

-          Een zorgvuldige restauratie van beschadigingen aan het pijpwerk

-          Optimaliseren van de mechanieken

-          Correctie van de windvoorziening

-          Correctie of vervanging van later toegevoegd pijpwerk

-          Bruikbare delen uit 1966 worden gehandhaafd

De voorbereiding

Al in 2003 werd er door de orgeladviseur een rapport opgesteld over de toestand van het orgel. Hierin werd een plan van aanpak beschreven om het orgel weer in goede staat te brengen. Bij de eenwording van de Gereformeerde en Hervormde kerk en het verder gaan als Protestanse Gemeente Dalfsen, is het nieuwe kerkelijk centrum gebouwd en de kerk heringericht. Uit financiële overwegingen is toen afgezien van verdere aanpak van het orgel.

Nu de draagkracht binnen de Protestantse Gemeente Dalfsen ruim voldoende blijkt, is er besloten om te kiezen voor een restauratie en niet langer te wachten met de daarvoor benodigde gelden bijeen te brengen. Langer uitstel hiervan zou tevens onverantwoordelijk zijn gezien de staat van het orgel. Daarnaast gaat het om een historisch instrument met een monumentenstatus. Dit geeft een meerwaarde, maar hieraan is ook de verplichting gekoppeld tot zorg en instandhouding van monumentaal erfgoed. Om de financiën bijeen te brengen is de Commissie Orgel Restauratie (CRO) in het leven geroepen. Deze commissie zal zich, namens de Stichting Vrienden van de Grote Kerk en de Protestantse Gemeente Dalfsen, bezighouden met het verwerven van de financiën.

[Snijwerk; foto Gerrit Hoving]

De restauratie

In het voorjaar van 2014 is besloten de restauratie/rehabilitatie van het orgel in opdracht te geven aan de Gebr. Van Vulpen, orgelmakers te Utrecht. In deze periode is er veel aandacht besteed aan de voorbereidingen van de werkzaamheden. Ook is er op meerdere manieren afscheid genomen van het orgel in de week voorafgaand aan de demontage.  Voordat het orgel gerestaureerd zou worden, werd al het pijpwerk uitvoerig onderzocht en werd de historie van het instrument zo volledig mogelijk in kaart gebracht door middel van een uitgebreid onderzoek. De uitvoering van het onderzoek en de restauratie stond onder advies van dhr. Aart van Beek. Het gerestaureerde orgel is in 2015 weer in gebruik genomen.

[Klaviatuur; foto Gerrit Hoving]

Deze beknopte beschrijving is gemaakt door Gerrit Hoving en speciaal bestemd voor bezoekers van deze site. Het is niet toegestaan zonder overleg met de auteur uit deze tekst te citeren.

De foto's bij deze beschrijving zijn deels gemaakt door Gerrit Hoving, deels afkomstig uit andere bronnen. Het is niet toegestaan deze foto's te gebruiken voor andere doeleinden, zonder toestemming door vermelde rechthebbenden.